Od początku życia odczuwamy potrzebę zachowania indywidualnej tożsamości. Funkcjonowanie w społeczeństwie jednak wymaga od nas pewnego kompromisu. Własną niepowtarzalność, osobistą definicję tego, kim jesteśmy, musimy pogodzić z tożsamością społeczną, oczekiwaniami grupy, do której należymy bądź chcemy przynależeć.
Pojęcie piętna
Każde społeczeństwo dysponuje normami i wartościami, które definiują akceptowalne i nieakceptowalne atrybuty jego członków. Podlegają one kontroli społecznej, co sprawia, że jednostki zazwyczaj stosują się do nich. Pozostałych spotykają nieprzyjemne sankcje ze strony większości.
Wiemy, że istnieją Inni, natomiast to My stanowimy większość. W opracowaniu Elżbiety Czykwin przeczytamy:
Spotkanie z Innym jest doświadczeniem zmuszającym do postanowienia wielu kwestii: mój sposób oglądu świata nie jest jedynym, nie jest też obowiązkowo słuszny i sensowny, a w każdym razie skłania do przeanalizowania własnych racji, które wydawały się dotąd oczywiste. Skutkiem tej analizy może być zakwestionowanie własnych przekonań, co bywa bolesne, ale może być pouczające. Osoba może odrzucić inność, ale oznacza to zerwanie dialogu, zamknięcie się i absolutyzację prawdy własnej.
Może też pozwolić na fragmentację własnego świata, akceptując prawdę odmiennego. Oznacza to wyrzeczenie się własnego egocentryzmu, to jest przekonania, iż własny punkt widzenia jest normalną, właściwą, naturalną perspektywą oglądu świata, towarzyszy temu zdziwienie i zaskoczenie. Przełamanie bariery wyobraźni wywołanej spojrzeniem na siebie z perspektywy Innego pozwala na dostrzeżenie własnej odmienności i w efekcie na rekonstrukcję obrazu siebie w nowych kategoriach.
Społeczne konstruowanie piętna obejmuje więc dwa ważne składniki, takie jak: rozpoznanie różnicy opartej na pewnych wyróżniających się cechach psychiczno-społecznych lub znakach rozpoznawczych oraz związaną z tym dewaluację osoby, która je nosi.
Erving Goffman w jednej ze swoich ważniejszych książek – Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, dzieli społeczeństwo na dwie grupy – normalsów oraz osoby noszące piętno. Atrybuty charakterystyczne dla danych jednostek sprawiają, że w toku poszczególnych interakcji przydzielani jesteśmy do jednej z dwóch grup.
Wymiary atrybutu piętnującego
Ponieważ piętno definiowane jest społecznie, cechy będące przedmiotem napiętnowania są inne w różnych kręgach kultury i czasie. Ma także różne odmiany, jednak zasadniczo możemy wydzielić trzy rodzaje piętnowanych cech:
- brzydota cielesna – deformacje fizyczne,
- wady charakteru – słaba wola, nienaturalne namiętności, niebezpieczne lub dogmatyczne przekonania, nieuczciwość – o wadach tych możemy wnioskować na podstawie zaburzeń psychicznych, odmiennej orientacji seksualnej, długotrwałym pozostawaniu bez pracy, prób samobójczych, nałogów, radykalnych zachowań politycznych lub religijnych, problemów z prawem,
- rasa, narodowość, wyznanie – piętna grupowe, które przekazywane są z pokolenia na pokolenie i nakładają na wszystkich członków rodziny jednakową skazę.
Z kolei według Jonesa można wyróżnić sześć wymiarów atrybutu piętnującego:
- widoczność – jedne cechy są zauważalne od razu (na przykład kalectwo, oszpecenie twarzy), a inne są zupełnie niedostrzegalne (na przykład homoseksualizm, AIDS),
- zmiany atrybutu w czasie – piętnowana cecha może mieć charakter postępujący (na przykład stwardnienie rozsiane, proces starzenia się),
- dekonstrukcyjność – stopień, w jakim piętno zakłóca relacje interpersonalne,
- estetyka – subiektywna reakcja otoczenia na brzydotę piętnowanej cechy,
- pochodzenie cechy piętnującej – w zależności od tego, czy cecha jest wrodzona czy nabyta, oceniana jest osobista odpowiedzialność za jej wykreowanie,
- niebezpieczeństwo – poczucie zagrożenia związane z danym atrybutem.
Piętno jest więc konstruktem społecznym opisywanym w kategoriach dyspozycyjnych. Grupy dokonujące tego procesu podzielają wspólną ideologię usprawiedliwiającą dyskryminowanie pewnych kategorii osób. Często odsuwają je od ważnych spraw i kontaktów, a w skrajnych przypadkach nawet dehumanizują. Duże znaczenie odgrywają również stereotypy i uprzedzenia prowadzące do zniekształceń osobowości jednostki piętnowanej. Takie osoby są postrzegane jako niedoskonałe, nie w pełni ludzkie.
Sytuacja PIĘTNUJĄCEGO I piętnowanego
Z punktu widzenia osoby piętnującej proces ten może pełnić wiele funkcji. Jedną z nich jest podnoszenie poczucia własnej wartości. Za pośrednictwem procesów porównywania w dół, możemy zwiększać subiektywne poczucie dobrostanu. Poprzez wzbudzanie lęku może zwiększać postrzeganą i rzeczywistą kontrolę sprawowaną przez piętnującego.
Odmienne traktowanie, segregacja i marginalizacja, unikanie osób stanowiących dla nas zagrożenie umożliwiają nam ochronę przed niepewnością, przed zaburzeniem obrazu samego siebie. Dla przykładu, w przypadku spotkania z osobą nieuleczanie chorą bądź niepełnosprawną piętno może wzbudzać w nas lęk egzystencjalny, który jest wynikiem uświadomienia sobie własnej kruchości.
Z punktu widzenia grupowego proces ten korzystnie wpływa na postrzeganie grupy, do której przynależymy. Zgodnie z teorią tożsamości społecznej, podział ludzi na swoich i obcych wzmacnia pozytywną ocenę własnej grupy. Jednak osoby piętnowane są zazwyczaj świadome uprzedzeń i występującej dyskryminacji wobec jednostek z ich tożsamością społeczną. Z podziału opartego na różnicach wynika przynależność do określonej grupy społecznej.
Być napiętnowanym to mieć tożsamość społeczną (lub przynależeć do kategorii społecznej, która stawia pod znakiem zapytania pełnię człowieczeństwa: napiętnowany ma w oczach innych ludzi mniejszą wartość, jest kimś okaleczonym, niedoskonałym.
Konkretne oczekiwania społeczeństwa co stylu życia, zachowania, wyglądu, poglądów, które reprezentują, odczuwa każdy z nas. Wywierają na nas presję, zwłaszcza jeśli przynależymy do jednej z piętnowanych grup i zdajemy sobie sprawę z istnienia stereotypów na jej temat. Chociaż zjawiska te nie muszą dotyczyć nas osobiście, nieodłącznym elementem życia staje się stres, poczucie niepewności i zagrożenia. Przynależność do piętnowanych grup wpływa negatywnie na samoocenę jednostki.
Ujawnienie piętna
Gdy piętno nie jest widoczne dla innych, problemem staje się jego ujawnienie. W relacjach z innymi jednostka musi dokonywać wyboru między Ja prywatnym oraz Ja publicznym. Poczucie, że jest się symbolem społecznym, przedstawicielem pewnej kategorii społecznej, często wywiera presję na wybór zachowań. Koniecznie jest balansowanie pomiędzy własną tożsamością, zobowiązaniami wobec piętnowanej grupy, do której przynależymy a oczekiwaniami społecznymi.
Pozostawanie w ukryciu często jest jedyną możliwością na pełne uczestnictwo w życiu społecznym, uniknięcie przemocy psychicznej i fizycznej, podjęcie pracy zawodowej, realizację pasji lub bycie z drugą osobą w związku, jednak koncentrowanie się na sekrecie, które jest nieuniknionym następstwem tego wyboru, może nieść za sobą negatywne skutki.
Taka osoba stara się unikać tematów, które mogłyby spowodować ujawnienie skrywanej cechy, często wycofuje się z niewygodnych rozmów i rezygnuje z kontaktów z bliskimi, wycofuje się z życia społecznego. Nieustanna ochrona prywatnej tożsamości sprawia, że jednostka ciągle jest zaabsorbowana swoimi niepożądanymi społecznie atrybutami, co już samo może stać się problemem.
Badania sugerują, że jednostki stygmatyzowane czasem nie oceniają swojego piętna jako stresującego i odbijającego się na ich życiu. Pozwala to uniknąć im kosztów psychicznych, jakie tego typu postrzeganie może za sobą pociągnąć. Zazwyczaj akceptują występujący w ich życiu stres i nie pozostają wobec niego bierne.
Skala COPE – Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem, uwzględnia trzynaście różnych wymienianych przez ludzi sposobów, przy pomocy których radzą sobie ze zdarzeniami ocenianymi przez nich jako stresujące. Są to: unikanie, zaprzeczanie, wyłączenie się psychiczne, wyłączenie się behawioralne, akceptacja, pozytywne przeformułowanie, danie upustu negatywnym emocjom, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, szukanie instrumentalnego społecznego wsparcia, radzenie sobie przy pomocy religii, podejmowanie czynności tłumiących, aktywne radzenie sobie i planowanie radzenia sobie.
Źródła: (1) Elżbieta Czykwin, Stygmat społeczny, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, (2) Erving Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, (3) John F.Dovidio, Brenda Major, Jennifer Crocker, Piętno: wprowadzenie i zarys ogólny [w] Społeczna psychologia piętna, red. Todd F.Heatherton, Robert E.Kleck, Michelle R.Hebl, Jay G.Hull, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, (4) Jennifer Crocker, Diane M.Quinn, Piętno społeczne i Ja: znaczenia, sytuacje, samoocena [w] Społeczna psychologia piętna, red. Todd F.Heatherton, Robert E.Kleck, Michelle R.Hebl, Jay G.Hull, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008
Notatki fotograficzne 